دولت الکترونیک چیست ?

از مدت‌ها پیش، مقامات دولتی جمهوری اسلامی ایران و علی‌الخصوص رئیس جمهور و وزیر ارتباطات، به لزوم راه‌اندازی دولت الکترونیک اشاره کرده و تأکید زیادی روی آن داشته‌اند. این مفهوم به چه معنا است و چه کاربردهایی به‌دنبال دارد؟ آیا راه‌اندازی دولت الکترونیک می‌تواند نیازهای ضروری مردم را مرتفع سازد؟ ایران چه اقداماتی در این زمینه انجام داده است؟

مفهوم «دولت الکترونیک» (برگردان فارسی عبارت Electronic Government یا همان E-Government) به استفاده از دستگاه‌های ارتباطیِ الکترونیکی، رایانه‌ها و اینترنت به‌منظور ارائه‌ی خدمات عمومی به شهروندان و دیگر افراد حاضر در یک کشور یا منطقه اشاره دارد. درواقع خدماتی که دولت الکترونیک ارائه می‌دهد، اَشکال مختلفی به‌خود می‌گیرد؛ از جمله «تعاملات دیجیتالی بین شهروندان و دولت» (C2G)، «تعاملات دیجیتالی بین یک دولت با دیگر سازمان‌های دولتی» (G2G)، «تعاملات دیجیتالی بین دولت و شهروندان» (G2C)، «تعاملات دیجیتالی بین دولت و کارمندان» (G2E) و نهایتا «تعاملات دیجیتالی بین دولت و کسب‌و‌کارها» (G2B). در ادامه‌ی مقاله، این مفاهیم را بیشتر مورد بررسی قرار خواهیم داد.
اما برای فهم بیشتر، بهتر است این تعاریف را واکاوی کنیم. در حالت کلی، به‌لطف وجود دولت الکترونیک، شهروندان یک کشور می‌توانند با تمامی بخش‌های دولت در ارتباط باشند؛ دولت الکترونیک همچنین دخالت مردم را در امر دولت‌داری با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) تسهیل می‌کند. البته «دولت الکترونیک» تنها عبارتی نیست که برای تعاریف یادشده مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ در برخی مواقع، از عباراتی مشابه نظیر «دولت‌داری اینترنتی»، «دولت دیجیتالی» و «دولت آنلاین» هم استفاده می‌شود.
اگر دولت الکترونیک واقعا در یک کشور اجرا شود، باید ساکنین آنجا بتوانند ازطریق اینترنت و با مراجعه به وبسایت رسمی هر شهر، به‌سادگی با کارمندان دولتی آن شهر ارتباط برقرار کنند و به‌تعامل بپردازند؛ طبق تعریف، این تعاملات باید ازطریق راه‌هایی مثل رابط کاربری گرافیکی (GUI)، پیام‌رسانی فوری (Instant Messaging) و موارد مشابه صورت پذیرد. درضمن این امکان باید فراهم شود تا شهروندان ازطریق محتوای ویدیویی و صوتی، به‌خوبی با مسائل فعلی دولت آشنا شوند.

تفکر اصلی پشت دولت الکترونیک، به استفاده از فناوری به‌منظور تسهیل دسترسی مردم به خدمات دولتی مربوط می‌شود و به‌همین دلیل مزایای فراوانی برای شهروندان و کسب‌و‌کارها به‌دنبال دارد. هر کشور برای تبدیل‌شدن به یک دولت الکترونیک، باید بیش از هر چیزی روی مواردی مثل استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و به‌طور ویژه اینترنت به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به دولتی بهتر، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در تمامی بخش‌های سازمان‌های دولتی و بهینه‌سازی مستمر ارائه‌ی خدمات ازطریق فناوری و اینترنت متمرکز باشد.
در بخش‌های ابتدایی مقاله، به انواع شکل‌های خدمات دولت الکترونیک اشاره کردیم، حال زمان آن رسیده است تا به بررسی دقیق‌تر آن‌ها بپردازیم. نخستین شکل ارائه‌ی خدمات، G2C یا خدمات دولت به شهروندان است. این مفهوم به انجام کارهایی اشاره دارد که ارتباط بین مردم و دولت را هرچه‌بیشتر، تسهیل کند؛ برای مثال، حکومت باید وبسایت‌هایی ویژه را راه‌اندازی کند تا مردم بتوانند با مراجعه به آن‌ها به دانلود کردن فرم‌ها، اطلاعات دولت فعلی و موارد مشابه بپردازند. به‌طور کلی، هدف G2C این است که دولت مجموعه‌ی متنوعی از خدمات مبتنی بر ICT را به‌روشی کارآمد و کم‌هزینه به شهروندان ارائه دهد تا با بهره‌گیری از فناوری، ارتباط بین دولت و مردم تقویت شود.

خود خدمات G2C نیز شکل‌های مختلفی به‌خود می‌گیرند. بستری نظیر «ارتباطات دو طرفه» (Two-Way Communications) به شهروندان امکان می‌دهد تا مستقیما با برخی مدیران دولتی در ارتباط باشند و به آن‌ها پیام دهند. از این طریق، امکان رأی‌گیری الکترونیکی نیز فراهم می‌شود. با بهره‌گیری از این بستر، مردم می‌توانند به‌راحتی تراکنش‌هایشان را نظیر هزینه‌های خدمات شهری به‌صورت آنلاین یا ازطریق گوشی همراه خود انجام دهند. افزون بر این موارد، با راه‌اندازی دولت الکترونیک، خدمات دیگری نظیر تغییر نام یا آدرس محل سکونت مردم یا درخواست برای عضویت در سرویس‌های مختلف، ازطریق همین بستر صورت می‌گیرد و لازم نیست افراد الزاما به‌صورت حضوری به ادارات مراجعه کنند.
با همه‌ این‌ها نباید فراموش کرد که راه‌اندازی چنین خدماتی، هزینه‌های بسیار زیادی را چه در زمینه‌ی توسعه و چه در زمینه‌ی پیاده‌سازی، به دولت تحمیل می‌کند. در این بین، برای عملی کردن این خدمات موانع متعددی وجود دارد؛ از جمله اینکه عده‌ی قابل‌توجهی از مردم به‌ویژه ساکنان مناطق روستایی، به اینترنت دسترسی ندارند. به‌علاوه خدمات مبتنی بر G2C می‌تواند برای آن افرادی که زیاد با رایانه سروکار ندارند، دردسرساز شود. درکنار همه‌ی این‌ها، بسیاری از افراد نگرانی‌هایی بابت حریم شخصی خود در دنیای وب دارند که کاملا منطقی است.

دومین شکل ارائه‌ی خدمات که اتفاقا یکی از اصلی‌ترینِ آن‌ها است، G2E یا خدمات دولت به کارمندان است. طبق تعریف، G2E به برقراری ارتباط بین مجموعه‌ای از ابزار آنلاین، منابع مخصوص و مقالات اشاره دارد؛ ارتباطی که به کارمندان کمک می‌کند تا از این طریق، تعامل سازنده و مناسبی را با دولت و شرکتی که در آن کار می‌کنند، برقرار سازند. با بهره‌گیری از این خدمات، اسناد مهم را می‌توان به‌سادگی و ازطریق فضای آنلاین با دیگر همکاران به‌اشتراک گذاشت. راه‌اندازی دولت الکترونیک، کارمندان را قادر می‌سازد تا دیگر متکی به اسناد کاغذی نباشند؛ آنان می‌توانند به‌جای چاپ یا فکس کردن اسناد مهم، به‌سادگی آن‌ها را ازطریق فضای وب برای همکارانشان در جای‌جای کشور بفرستند. کشورهایی نظیر آمریکا، هنگ کنگ و نیوزیلند مدت‌ها است که از خدمات مبتنی بر G2E استفاده می‌کنند.
سومین شکل، G2G است که مزایای متعددی را به‌دنبال دارد. این مقوله، به‌طور کلی مجموعه‌ای از اهداف مشخص را دنبال می‌کند؛ از جمله برقراری تعامل بین سازمان‌های مختلف دولتی در بستری امن؛ ارائه‌ی خدمات مختلف مبتنی بر وب و دموکراسی دیجیتالی. در این نوع خدمات، بین سازمان‌ها، ادارات، مقامات رسمی و دیگر بخش‌های دولت، ازطریق فضای آنلاین، ارتباط و تعامل برقرار می‌شود. بیشترین مورد استفاده از این نوع خدمات، در بریتانیا دیده شده است.
چهارمین شکل اصلی خدمات دولت الکترونیک، G2B یا خدمات دولت به کسب‌و‌کارها است. از این طریق و به‌واسطه‌ی فضای آنلاین، بین دولت و بخش تجاری ارتباط برقرار می‌شود. G2B اهداف مشخصی را دنبال می‌کند؛ از جمله کاهش مشکلات و چالش‌های موجود برای کسب‌و‌کارها، ارائه‌ی اطلاعاتِ آنی به آن‌ها و... .

راه‌اندازی دولت الکترونیک می‌تواند به‌نوبه‌ی خود سهم مهمی در کاهش هزینه‌های کسب‌و‌کار‌ها و همچنین تسهیل تعامل آن‌ها با دولت داشته باشد. تعامل بین دولت و کسب‌و‌کارها بی‌شک می‌تواند زمانی را که کسب‌و‌کارها برای عملی‌کردن معاملات‌شان صرف می‌کنند، کاهش دهد؛ برای مثال، دیگر لازم نیست نمایندگان کسب‌و‌کارها به‌صورت حضوری به دفاتر دولتی مراجعه کنند و به‌جای آن، کارهای مرتبط به‌صورت آنلاین و تنها با چند کلیک انجام می‌پذیرد. 
با آغاز به‌کارِ دولت الکترونیک، اطلاعات مهم بیشتری از جای‌جای کشور استخراج می‌شود، اطلاعاتی که دانستن آن‌ها برای کسب‌و‌کارها اهمیت زیادی دارد؛ درضمن راه‌اندازی دولت الکترونیک باعث می‌شود تا آن اطلاعات به‌شکلی شفاف‌تر و دقیق‌تر بیان شوند.

یکی از فاکتورهای کلیدی در موفقیت کسب‌و‌کارها، بی‌شک به توانایی آن‌ها برای پیش‌بینی آینده ازطریق تحلیل داده‌های موجود و برنامه‌ریزی درست برمی‌گردد. دولت الکترونیک می‌تواند اطلاعات اقتصادی و دموگرافیک زیادی را با جزییات دقیق جمع‌آوری کند و کسب‌و‌کار‌ها می‌توانند ازطریق برقراری تعامل با دولت، به این اطلاعات دسترسی پیدا کنند و با بهره‌گرفتن از آن‌ها، مسیر موفقیت اقتصادی خود را هموار سازند.

درحالی که با بیان عبارت دولت الکترونیک، ذهن عده‌ی زیادی از مردم به سمت «دولت آنلاین» یا «دولت مبتنی بر اینترنت» معطوف می‌شود، اما افراد باید بدانند که در دولت الکترونیک می‌توان از بسیاری از فناوری‌های غیر اینترنتی نیز بهره گرفت. برخی از شکل‌های غیر اینترنتی حاضر در دولت الکترونیک شامل تلفن، فکس، دستیار دیجیتال شخصی (PDA)، پیام کوتاه متنی، پیام چندرسانه‌ای (MMS)، شبکه‌ها و خدمات بی‌سیم، بلوتوث، دوربین‌های مداربسته، سیستم‌های ردیاب، سامانه‌های بازشناسی با امواج رادیویی (RFID)،‌ تاییدهویت بیومتریک، کارت‌های شناسایی، ایستگاه‌های رأی‌گیری غیر آنلاین و... هستند.